قرآن
قرآن
قرآن کلام خدا و کتاب آسمانی مسلمانان است که به وسیله جبرائیل به حضرت محمّد (ص) وحی شده است. مسلمانان محتوا و الفاظ قرآن را نازل‌شده از سوی خداوند می دانند همچنین معتقدند قرآن، معجزه و نشانه پیامبری حضرت محمّد (ص) و آخرین کتاب آسمانی است. این کتاب بر معجزه بودن خود تأکید کرده و دلیل اعجازش را آن دانسته است که هيچکس نمی تواند مانندی برای آن بیاورد.
نخستین آیات قرآن ابتدا در غار حراء، واقع در کوه نور به پیامبر اسلام (ص) وحی شد. دیدگاه مشهور این است که آیات آن، هم از طریق فرشته وحی و هم بدون واسطه و به صورت مستقیم، بر پیامبر (ص) نازل می‌شده است. به باور بیشتر مسلمانان، نزول قرآن به صورت تدریجی صورت گرفته است اما برخی بر این باورند که علاوه بر نزول تدریجی آیات، آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر (ص) نازل شود، در شب قدر همه یکجا بر او نازل شده است.
آیات قرآن در زمان پیامبر (ص) به صورت پراکنده بر روی پوست حیوانات، چوب درخت خرما، کاغذ و پارچه و حتي استخوان كتف شتر نوشته می شد. پس از رحلت پیامبر (ص) آیات و سوره‌های قرآن توسط اصحاب آن حضرت جمع آوری شد اما نسخه‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند. به دستور عثمان نسخه واحدی از قرآن تهیه شد و دیگر نسخه‌های موجود را از بین بردند. شیعیان به پیروی از امامان خود، این نسخه را درست و کامل می دانند.
قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف از مشهورترین نام‌های قرآن است. قرآن ۱۱۴ سوره و بیش از ۶۰۰۰ آیه دارد و به ۳۰ جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است. در قرآن، از موضوعاتی چون توحید، معاد، غزوات پیامبر اسلام (ص) و سرگذشت انبیاء، اَعمال شرعی دین اسلام، فضایل و رذایل اخلاقی و مبارزه با شرک و نفاق، سخن به میان آمده است.
تا قرن چهارم قمری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن، میان مسلمانان، رواج داشته است. وجود نسخه های متفاوت از آن در میان مسلمانان، ابتدایی بودن خط عربی، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان، از عوامل اختلاف قرائت بوده است. در این قرن، هفت قرائت از میان قرائت‌ها برگزیده شد. قرائت شایع از قرآن در میان مسلمانان، قرائت عاصِم با روایت حَفص است.
نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری و به زبان لاتین، در قرن ششم قمری (دوازدهم میلادی) نوشته شده است. این کتاب نخستین بار در سال ۹۵۰قمري(۱۵۴۳ميلادي) در ایتالیا به چاپ رسید. اولین چاپ آن توسط مسلمانان، در سال ۱۲۰۰ قمري، در سن پیترزبورگ روسیه صورت گرفت. ایران اولین کشور مسلمان بود که قرآن را در سال‌های ۱۲۴۳ و ۱۲۴۸قمري، چاپ کرد. قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته شده، بر پایه چاپ مصر است.
قرآن منشأ پیدایش دانش های فراوانی میان مسلمانان شده است. تفسیر و علوم قرآنی چون تاریخ قرآن، علم لغات قرآن، علم اِعراب و بلاغت قرآن، قصص القرآن و اعجاز القرآن از این دانش‌ها است. قرآن جایگاه ویژه‌ای در آیین‌ها و هنر مسلمانان داشته است. ختم قرآن و قرائت قرآن در مراسم ازدواج، از آن جمله است. قرآن به سر گرفتن در شبهاي قدر ماه مبارك رمضان نیز از آیین های شیعیان است. بیشترین نمود قرآن در هنر، در خوش نویسی، تذهیب، تجلید(جلدکردن) ادبیات و معماری است. اولين آياتي كه بر پيامبر اكرم (ع) نازل گرديد، آیات آغازین سوره علق و نخستین سوره‌ای که به صورت کامل نازل شد، سوره فاتحه است. به عقیده مسلمانان، پیامبر اسلام، آخرین پیامبر و قرآن آخرین کتاب آسمانی است.
چگونگی نزول قرآن
قرآن نزول وحی بر پیامبران را در سه راه منحصر دانسته است: الهام، از پس پرده و از طریق فرشتگان. برخی با استناد به آیاتی چون «قُلْ مَن كَانَ عَدُوًّا لِّجِبْرِيلَ فَإِنَّهُ نَزَّلَهُ عَلَىٰ قَلْبِكَ بِإِذْنِ اللَّـهِ بگو کسی که دشمن جبرئیل است در واقع دشمن خداست چرا که او، به فرمان خدا، قرآن را بر قلبت نازل کرده است. گفته‌اند: نزول این کتاب، تنها از طریق جبرئیل صورت گرفته است اما دیدگاه مشهور این است که قرآن به شیوه‌های دیگر و از جمله به صورت مستقیم و بدون واسطه هم بر پیامبر نازل شده است.
نزول دفعی و تدریجی
بر طبق آیات قرآن، این کتاب در ماه رمضان و شب قدر نازل شده است. شَهرُ رَمَضانِ اَلَّذِي اُنزِلَ فِيهِ القُرآنِ ماه رمضان كه در آن ماه قرآن نازل شده است. (سوره مباركه البقرة آيه 185) اِنّا اَنزَلناهُ فِي لَيلَة القَدرِ. يقيناً ما قرآن را در شب قدر نازل كرديم. (سوره مباركه القدر) بر این اساس میان مسلمانان در زمینه این که قرآن یک جا نازل شده است یا به صورت تدریجی، اختلاف نظر وجود دارد. برخی گفته‌اند: قرآن هم به صورت دفعی نازل شده است و هم به صورت تدریجی؛ گروهی بر این باورند که آنچه قرار بوده است در یک سال بر پیامبر (ص) نازل شود، در شب قدر هم یکجا بر او نازل شده است. باور کسانی نیز این است که قرآن تنها به صورت تدریجی نازل شده و آغاز نزول آن در ماه رمضان و شب قدر بوده است.
نام‌های مشهور
نام‌های فراوانی برای قرآن ذکر کرده‌اند. قرآن، فرقان، الکتاب و مُصحَف مشهورترینِ آنها است. نام مصحف را ابوبکر بر آن نهاده است؛ اما دیگر نام‌ها در خود قرآن ذکر شده است. قرآن مشهورترین نام این کتاب است. این واژه در لغت به معنای خواندنی است و همراه با الف و لام، پنجاه بار در قرآن به کار رفته است که در همهٔ آن کاربردها منظور کتاب قرآن است؛ همچنین بدون الف و لام، بیست بار در قرآن آمده است که در سیزده مورد، کتاب قرآن معنا می دهد. قرآن با القاب متعددی که ریشه‌ی قرآنی دارند معرفی شده است مانند: مجید، کریم، حکیم، مبین. نویسنده کتاب قرآن و قرآن‌پژوهی براین باور است که در فـرهـنـگ اسلام و تشيع، قرآن را همواره اهل سنت با صفت كريم به صورت «قرآن كريم» و اهل تشیع با صفت مجيد، به صورت «قرآن مجيد» مى نامند و اين دو صفت منشا قرآنى دارد. صدر المتالهین فصل پانزدهم از موقف هفتم کتاب اسفار را با عنوان «الفصل فی القاب القرآن و نعوته» اختصاص به نام‌ها و القاب قرآن داده است و بیش از بیست نام و لقب (با استناد به آیات قرآن) را برای قرآن ذکر و به تشریح آنها پرداخته است.
جایگاه
قرآن مهم‌ترین منبع اندیشه مسلمانان و معیار دیگر منابع تفکر اسلامی چون حدیث و سنت است؛ به این معنا که آموزه‌هایی که از طریق دیگر منابع اسلامی رسیده است، در صورت مخالفت با آموزه‌های قرآن، اعتبار ندارد. برپایه روایات پیامبر اسلام و امامان شیعه، احادیث را باید بر قرآن عرضه کرد و اگر بر آن منطبق نبود، باید آنها را نامعتبر و جعلی دانست. برای نمونه از پیامبر اسلام، گزارش کرده‌اند: هر سخنی که از من برای شما نقل می شود، اگر با قرآن سازگار باشد، من آن را گفته‌ام و اگر با آن منافات داشته باشد، من آن را نگفته‌ام. در روایتی از امام صادق (ع) نیز آمده است که هر حدیثی که با قرآن منافات داشته باشد، دروغ است.
کتابت و تدوین
پیامبر اسلام (ص) بر حفظ و قرائت درست و کتابت آیات قرآن تأکید بسیار داشته است. به جهت کمی افراد باسواد و کمبود امکانات نوشتاری در سال‌های آغازین بعثت، از ترس اینکه مبادا کلمه‌ای از یاد رود یا اشتباه ضبط شود، تلاش داشت تا آیات به صورت درست، حفظ و قرائت شوند. او زمانی که آیه‌ای نازل می‌شد، کاتبان وحی را فرا می‌خواند تا آن را بنویسند. آیات قرآن، به صورت پراکنده، بر پاره‌هایی از پوست حیوانات، چوب درخت خرما، پارچه و کاغذ نوشته می شد.
پیامبر (ص) خود بر کار کتابت وحی نظارت می کرد. او پس از تلاوت آیات برای کاتبان وحی، از آنان می‌خواست که آنچه را نوشته‌اند، بخوانند تا اشتباهات احتمالی در نوشتن، رفع شود. سیوطی نوشته است: در زمان پیامبر همهٔ قرآن نوشته شده بود، اما به صورت یکجا نبود و چینش سوره‌ها مشخص نشده بود. تدوین قرآن به شکل کنونی، در زمان پیامبر (ص) روی نداده است. به نوشته کتاب التمهید فی علوم القرآن، در دوره پیامبر، آیات و نام‌های سوره‌ها، با نظر او، مشخص شده بود؛ اما تدوین نهایی قرآن به صورت یک کتاب و چینش سوره‌ها، پس از وفات پیامبر و به صلاحدید صحابه، انجام شده است. بر طبق این کتاب، نخستین کسی که قرآن را تدوین کرد، امام علی (ع) بود. او سوره‌های قرآن را بر پایه تاریخ نزول آنها، جمع آوری کرد.
یکسان‌سازی مصحف‌ها
پس از وفات پیامبر، اصحاب بزرگ او، هر یک به جمع‌آوری قرآن، اقدام کردند. مصحف‌های بسیاری تدوین شد که در ترتیب سوره‌ها و قرائت، با هم متفاوت بودند. این مسئله موجب شد که هر گروه از آنان قرائت خود از قرآن را درست و قرائت دیگری را نادرست بدانند. با پیشنهاد حذیفه به عثمان برای یکی کردن مصحف‌ها و موافقت اصحاب پیامبر، عثمان گروهی را مأمور این کار کرد. او افرادی را به سرزمین‌های مختلف اسلامی فرستاد و همه قرآن‌های موجود را جمع‌آوری کرد سپس دستور داد آنها را از بین ببرند. بر طبق کتاب التمهید، قوی‌ترین احتمال درباره زمان یکی کردن قرآن‌ها، سال ۲۵ قمری، است.
موافقت امامان شیعه (ع) با مصحف عثمانی
بر اساس روایات، امامان شیعه با یکسان‌سازی قرآن‌ها و همچنین با مُصحَفی که به دستور عثمان، تدوین شد، موافق بودهاند. سیوطی از امام علی (ع) نقل کرده است که عثمان درباره یکی‌کردن قرآن‌ها با او مشورت کرده و او هم موافق این کار بوده است. همچنین نقل شده است که امام صادق (ع) شخصی را که در حضورش، برخلاف قرائت رسمی، قرآن می‌خواند، از این کار نهی کرده است. طبق کتاب التمهید، شیعیان همگی قرآنی را که امروزه در دست است، درست و کامل می دانند.
قاریان هفت‌گانه و چهارده روایت
تا قرن چهارم هجری، قرائت‌های گوناگونی از قرآن میان مسلمانان رواج داشته است. مهم‌ترین عوامل اختلاف قرائت‌ها را وجود قرآن‌های متفاوت میان مسلمان‌ها، ابتدایی‌بودن خط عربی، نقطه نداشتن حروف، خالی‌بودن حروف از حرکات، وجود لهجه‌های مختلف و اِعمال سلیقه قاریان قرآن (کسانی که قرآن را آموزش می دادند) دانسته‌اند. در قرن چهارم قمری، ابوبکر بن مجاهد (۲۴۵-۳۲۴ق)، استاد قاریان بغداد، هفت قرائت را از میان همه قرائت‌ها برگزید. قاریان این قرائت‌ها به قُرّاء سبعه مشهورند. از آنجا که هر یک از این قرائت‌ها با دو روایت، نقل شده است، از این پس چهارده قرائت از قرآن مورد قبول مسلمانان قرار گرفت.
اهل سنت معتقدند قرآن، وجوه لفظی گوناگونی دارد و افراد می توانند بر طبق هر یک از آن وجوه که می خواهند، آن را قرائت کنند اما عالمان شیعه می گویند: قرآن تنها با یک قرائت نازل شده است و امامان شیعه صرفا به جهت آسان گیری، خواندن قرآن با قرائت‌های مختلف را اجازه داده‌اند. قرائت شایع در میان مسلمانان، قرائت عاصم با روایت حفص است. گروهی از قرآن پژوهان شیعه، تنها این قرائت را صحیح و متواتر دانسته و گفته‌اند: دیگر قرائت‌ها از پیامبر گرفته نشده و حاصل اِعمال سلیقه قاریان آنها بوده است.
اعراب گذاری قرآن
در زبان عربی اعراب سهم مهمی در بیان معانی دارد و توجه به اعراب قرآن ضرورتی مضاعف دارد؛ زیرا خطا در تشخیص اعراب قرآن باعث تغییر معنا و گاه معنایی متناقص با مقصود خداوند می شود. کاتبان وحی در ابتدا کلمات قرآن را بدون نقطه و اعراب می نگاشتند و این امر برای کسانی که در عصر پیامبر زندگی می کردند مشکلی نداشت اما برای نسل‌های بعدی و بویژه مسلمانان غیر عرب گاه موجب قرائت‌های مختلف و تغییر معانی می گردید و ازاین رو اعراب گذاری قرآن برای پایان دادن به اختلافات و تغییر و تحریف معنوی قرآن ضروری بود. گزارش های تاریخی درباره نخستین اعراب گذار قرآن و ثبت‌کننده نشانه‌های اعرابی مختلف است. معمولاً ابوالاسود دوئلی (م ۶۹ق) را آغازگر اعراب گذاری قرآن معرفی می‌کنند که با کمک یحیی بن یَعمر انجام می داده است.
اعراب‌گذاری ابتدایی به این شکل بوده است: نقطه روی حرف پایانی کلمه برای نصب، نقطه زیر حرف برای جر، نقطه بعد از حرف آخر برای رفع. یک قرن بعد، توسط خلیل بن احمد فراهیدی (۱۷۵ق)، شکل‌های خاص جایگزین نقطه‌ها شدند: مستطیل روی حرف برای نصب، مستطیل زیر آن برای جر، واو کوچک بالای آن برای رفع، تکرار شکل مشابه هر حرکت برای تنوین، دندانه حرف «س» برای تشدید، سَرِ حرف «ص» برای سکون. سپس در نیمه دوم قرن دوم هجری، مکتب نحو بصره با شخصیتی چون سیبویه، و مکتب نحو کوفه به پیشوایی کسایی و در اواسط سده سوم هجری، مکتب نحو بغداد ظهور کرد و در دانش اعراب قرآن کریم تحول پدید آمد.
ترجمه قرآن به زبانهاي ديگر
ترجمه قرآن پیشینه بسیار کهنی دارد و به صدر اسلام برمی گردد امّا نخستین ترجمه کامل قرآن به زبان فارسی، در قرن چهارم قمری انجام شده است. گفته‌اند: نخستین مترجم قرآن سلمان فارسی بوده است که بسم الله الرحمن الرحیم را «به نام یزدان بخشاینده» ترجمه کرد. ترجمه قرآن به زبان‌های اروپایی، در آغاز توسط کشیشان و راهبان مسیحی انجام شد. آنها به منظور اشکال گرفتن به اسلام در مباحث کلامی، عبارت‌هایی از آن را ترجمه کردند. نخستین ترجمه کامل لاتین قرآن، در قرن ششم قمری(دوازدهم میلادی) نوشته شده است.
چاپ
قرآن نخستین بار در سال ۹۵۰ق(۱۵۴۳م)، در ایتالیا به چاپ رسید. این چاپ به دستور مقامات کلیسا از بین رفت. پس از آن در سال ۱۱۰۴ق (۱۶۹۲م) و سپس ۱۱۰۸ق (۱۶۹۶م)، دراروپا چاپ شد. اولین چاپ قرآن توسط مسلمانان، در سال ۱۲۰۰ق، صورت گرفت. مولاعثمان این کار را در سن پیترزبورگ روسیه انجام داد. اولین کشور مسلمان که قرآن را چاپ کرد، ایران بود. ایران در سال‌های ۱۲۴۳ق و ۱۲۴۸ق، دو چاپ سنگی زیبا از آن تهیه کرد. در سال‌های بعد، دیگر کشورهای اسلامی چون ترکیه و مصر و عراق، چاپهای مختلفی از قرآن تهیه کردند. قرآنِ چاپ مصر، در سال ۱۳۴۲قمري با نظارت اساتید دانشگاه الازهر و بر اساس روایت حفص از عاصم، تهیه شده بود و مورد پذیرش جهان اسلام قرار گرفت.
قرآنی که امروز با نام عثمان طه شناخته‌شده است، به خط این خوش نویس سوری و بر پایه چاپ مصر، است. این قرآن در بیشتر کشورهای اسلامی چاپ می‌شود. ویژگی این چاپ، تنظیم آیات در صفحه‌ها و تقسیم منظم حزبها و جزءهای سی گانه قرآن است. امروزه چاپ قرآن، با نظارت سازمان‌های مربوط به این کار انجام می شود و قوانین ویژه‌ای دارد. در ایران، سازمان دارالقرآن الکریم، وظیفه تصحیح و نظارت بر چاپ قرآن را بر عهده دارد.
ساختار قرآن
قرآن ۱۱۴ سوره و نزدیک به شش هزار آیه دارد. درباره تعداد دقیق آیات آن، اختلاف نظر است. برخی از امام علی (ع) نقل کرده‌اند که قرآن ۶۲۳۶ آیه دارد. قرآن به سی جزء و ۱۲۰ حزب تقسیم شده است.
سوره
به بخش‌های مختلف قرآن که محتوای منسجمی دارند، سوره می گویند. سوره‌های قرآن، به جز سوره توبه، با بسم الله الرحمن الرحیم آغاز می شود. سوره‌ها با توجه به زمان نزولشان، به دو دسته سوره‌های مکّی و مدنی تقسیم می شوند: به سوره‌هایی که پیش از هجرت پیامبر اسلام (ص) به مدینه نازل شده‌اند، مکّی می گویند؛ سوره‌هایی را که بعد از هجرت پیامبر (ص) به مدینه، نازل شده‌اند را مدنی می نامند.
آیه
آیه به کلمات، عبارات و یا جملاتی از قرآن می گویند که سوره از آنها تشکیل می شود. هر سوره تعداد معینی آیه دارد. آیات قرآن به لحاظ حجم با هم متفاوت‌اند. آیه ۲۸۲ سوره بقره بلندترین آیه قرآن است. کوتاه‌ترین آیه قرآن را نیز آیاتی چون «مُدهامَّتان»(سوره الرحمن، آیه۶۴)، «والضُّحی» سوره ضحی، آیه۱)، «والفَجر»(سوره فجر، آیه۱) و یا فواتح سوره‌ها دانسته‌اند. آیات قرآن به لحاظ میزانِ وضوح معنا، به دو دسته محکم و متشابه تقسیم می‌شود. منظور از آیات محکم، آیاتی‌اند که معنای‌شان به‌اندازه‌ای روشن است که جای تردید در آنها نیست؛ به آیاتی که درباره معنای آنها احتمالات مختلفی داده می شود، متشابه می گویند. این دسته‌بندی را خود قرآن ارائه کرده است. تقسیم دیگری نیز برای آیات بیان شده است: به آیه‌ای از قرآن که حکم موجود در آیه دیگر را باطل می کند، آیه ناسخ و به آیه‌ای که حکمش باطل شده است، منسوخ می گویند.
حزب و جزء
حزب و جزء دو گونه از تقسیمات قرآن است که مسلمانان ابداع کرده‌اند. حدس زده‌اند که مسلمانان این کار را به جهت برنامه ریزی برای تلاوت یا حفظ روزانه قرآن انجام داده باشند. این‌گونه تقسیمات جنبه فردی داشته و یکسان نبوده است؛ گفته‌اند: در زمان پیامبر (ص)، قرآن به هفت حزب تقسیم شده بود و هر حزب چند سوره را در بر می گرفت همچنین در دوره‌هایی، تقسیم بندی‌های دو‌جزئی تا ده جزئی نيز برای قرآن مطرح بوده است. امروزه تقسیم قرآن به سی جزء و تقسیم هر جزء به چهار حزب، شایع است.
محتوا
در قرآن از موضوعات گوناگونی چون مسائل اعتقادی، اخلاق، احکام شرعی، سرگذشت پيشينيان، مبارزه با منافقان و مشرکان سخن به میان آمده است. برخی از مضامین مهم قرآن عبارت است از: توحید، معاد، رویدادهای صدر اسلام همچون غزوات پیامبر اسلام، قصص القرآن، احکام عبادی و حقوقی و جزایی دین اسلام، فضایل و رذایل اخلاقی و نهی از شرک و نفاق.
تحریف‌ناپذیری
تحریف به معنایی که غالبا از آن بحث می شود، یعنی اضافه‌شدن کلمه یا کلماتی به قرآن یا حذف شدن کلمه یا کلماتی از آن. ابوالقاسم خوئی، نوشته است: مسلمانان اتفاق نظر دارند که تحریف به معنای نخست، در قرآن صورت نگرفته است؛ اما در زمینه حذف کلمه یا کلماتی از قرآن، اختلاف نظر وجود دارد. به گفته او، دیدگاه مشهور در میان عالمان شیعه، این است که تحریف به این معنا نیز در قرآن صورت نگرفته است.
تَحَدِّی و اعجاز قرآن
در آیاتی از قرآن، از مخالفان پیامبر اسلام (ص) خواسته شده است که اگر پیامبر را فرستاده خداوند نمی دانند، کتابی همچون قرآن یا ده سوره یا دست کم یک سوره مانند آن را بیاورند. مسلمانان این مسئله را تحدّی نام نهاده‌اند. تحدی به معنای هماورد خواستن و مبارز طلبیدن است. این واژه نخستین بار در نوشته‌های کلامی سدۀ سوم، به معنای هماورد خواستن قرآن، به کار رفته است. به باور مسلمانان هيچکس، نمی تواند کتابی مانند قرآن بیاورد و این نشانه معجزه بودن قرآن و پیامبری حضرت محمد (ص) است. خود قرآن هم بر الهی‌بودن آن، تأکید کرده و آوردن مانندی برای آن را ناممکن دانسته است. اعجاز القرآن، یکی از علوم قرآنی است که دلایل معجزه‌بودن قرآن را بررسی می کند.
علوم مرتبط با قرآن
قرآن منشأ پیدایش دانش های فراوانی میان مسلمانان شده است. تفسیر و علوم قرآنی از آن جمله است. تفسیر دانش شرح و تبیین آیات قرآن است. تفسیر قرآن از زمان پیامبر و توسط خود او آغاز شده است. امام علی (ع)، ابن عباس، عبدالله بن مسعود واُبیّ بن کَعب نخستین مفسران قرآن پس از پیامبر (ص) بودهاند. قرآن با روش‌های مختلفی تفسیر شده است. برخی از روش‌های تفسیر قرآن عبارت است از: تفسیر موضوعی، تفسیر ترتیبی، تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر روایی، تفسیر علمی، تفسیر فقهی، تفسیر فلسفی و تفسیر عرفانی.
علوم قرآنی
مجموعهٔ دانش‌هایی را که درباره قرآن بحث می کنند، علوم قرآنی می نامند. تاریخ قرآن، آیات الأحکام، علم لغات قرآن، علم اِعراب و بلاغت قرآن، اسباب النزول، قصص القرآن، اعجاز القرآن، علم قرائات، علم مکی و مدنی، علم محکم و متشابه و علم ناسخ و منسوخ از مباحث علوم قرآنی است. برخی از منابع مهم علوم قرآنی عبارت است از: التبیان(مقدمه کتاب) از شیخ طوسی(۴۶۰ق) مجمع البیان (مقدمه کتاب) از علامه طبرسی (۵۴۸ق) إملاءُ ما مَنَّ بِه الرحمن از ابوالبقاء عکبری (۶۱۶ق) البرهان فی علوم القرآن از زرکشی (۷۹۴ق) الاتقان فی علوم القرآن از جلال‌الدین سیوطی(۹۱۱ق) آلاء الرحمان(مقدمه کتاب) از محمدجواد بلاغی (۱۳۵۲ق) البیان فی تفسیر القرآن از سید ابوالقاسم خوئی (۱۳۷۱ش) قرآن در اسلام از سیدمحمدحسین طباطبایی (۱۳۶۰ش) التمهید فی علوم القرآن از محمدهادی معرفت(۱۳۸۵ش).
آیین‌ها
قرآن در زندگی اجتماعی مسلمانان حضور پررنگی دارد. جلسات ختم قرآن عمومی در مساجد، حرم‌های امامان و امامزادگان و مجالس خانگی برگزار می شود. قرآن به سر گرفتن از آیین‌هایی است که شیعیان در شب‌های قدر انجام می‌دهند. در این آیین ضمن قراردادن قرآن بر روی سر، خداوند را به حق خود او و قرآن و معصومان، قسم می دهند تا گناهانشان را بیامرزد. در بسیاری از مجالس رسمی مسلمانان، مانند سخنرانی‌ها و آیین‌های اجتماعی از جمله ازدواج، آیاتی از قرآن قرائت می شود. یکی از آیین‌های رایج در ایران، ورود به منزل جدید با قرآن است. ایرانیان در اسباب‌کشی، ابتدا با قرآن وارد منزل جدید می‌شوند و سپس دیگر وسایل منزل را وارد می کنند.
قرآن با آیین‌های نوروزی ایرانیان، پیوند محکمی دارد. در ایران، بر سر سفره هفت‌سین، قرآن می گذارند و هنگام تحویل سال نو، آیاتی از آن را تلاوت می کنند. همچنین در برخی از خانواده‌ها بزرگ‌ترها، از طریق قرآن عیدی می دهند. آنها مقداری پول در بين صفحات قرآن قرار می‌دهند و بچه‌ها با بازکردن آن، عیدی خود را برمی دارند.
قرآن در هنر
قرآن بازتاب فراوانی در هنر مسلمانان داشته است. بیشترین نمود آن در هنرهایی چون خوش‌نویسی، تذهیب، تجلید(جلد کردن)، ادبیات و معماری قابل مشاهده است. از آنجا که حفظ و انتشار قرآن، به وسیله نسخه‌نویسی صورت می گرفت، هنر خوش‌نویسی در میان مسلمانان بسیار، پیشرفت کرد و به تدریج قرآن با خط‌های گوناگونی چون نَسخ، کوفی، ثلث، شکسته و نستعلیق نوشته شد. آیات قرآن در ادبیات فارسی و عربی هم بسیار کاربرد داشته است. هم در نثر و هم در شعر فارسی و عربی، عبارات و مضامین قرآنی فراوانی به کار رفته است.
هنر معماری اسلامی بیش از هر چیزی، تحت تأثیر آیات قرآن بوده است. در بیشتر بناهای تاریخی مسلمانان، از جمله مساجد و کاخ‌ها عبارت‌های قرآنی دیده می‌شود؛ همچنین برخی از مضامین قرآن چون اوصاف قرآن از بهشت و جهنم، در معماری بناها به کار رفته است. عبارت‌های قرآنی موجود در قبة الصخره واقع‌شده در بیت المقدس را از جالب‌ترین، کابردهای آیات قرآن در بناها دانسته‌اند. در کتیبه‌های این بنا که در سال ۷۱ق/۶۹۱م، ساخته شده است، عقاید اصلی دین اسلام و بخش هایی از آیات سوره‌های نساء، آل عمران و مریم دیده می شود.
تأثیر قرآن در ماندگاری زبان فصیح عربی
زبان قرآن، فصیح و بالاتر از زبان و ادبیات عربی عصر نزولش بود؛ اعجاز کلامی آن و پرداختن به کتابت قرآن و بعدها رسم الخط و اعراب‌گذاری، تفسیر (مانند واژه‌شناسی و استناد به اشعار جاهلی)، تدوین دستور زبان عربی (برای حفظ قرآن از تحریف و قرائت نادرست)، علوم قرآنی، گسترش اسلام به سرزمین‌های دیگر و ... باعث حفظ این زبان و تبدیل شدن به یک زبان جهانی شد از این‌رو گفته شده اگر قرآن نبود زبان فصیح عربی مانند زبان‌های لاتین و سانسکریت، زبانی مرده و باستانی بود.
دیدگاه مستشرقان
ریجارد بل گفته است: سبک ادبیات قرآن که در آن سجع و تکرار و تشبیه فراوان به کار رفته است، از متون یهودی و مسیحی و آیین حُنَفاء تأثیر گرفته است؛ در مقابل، نولدکه، سوره‌های قرآن به ویژه سوره‌های مکّی آن را به لحاظ ادبی، اعجازگونه دانسته و آیات قرآن را به نغمه فرشتگان تشبیه کرده است که جان مؤمنان را به وجد می آورد. موریس بوکای مستشرق فرانسوی، اعجاز علمی قرآن را مد نظر قرار داده و نوشته است: برخی از آیات قرآن با اکتشافات علمی جدید، کاملا مطابقت دارد. وی نتیجه گرفته است که قرآن دارای منشأ الهی است.